Айман  Ақтанұлы. Қазақстан

Монголияның  «Үнэн»  1997.07.19. №53 «Уран зохиол – Улаанбаатар»  1997. 5 – р сар №10 газеттеріне  жарияланған  Тәукейұлы  Сұлтанның Б.Ақтанның  туған  жері  деген  деректер  негізін оқырманға  таныстыру  ретінде  қаз – қалпында  ұсынып  отырмын )(аудармасы мақала астында).

АЛТАЙН  СҮМБЭР  ОРГИЛ МЭТ

Тэртээ 1950 оны зун буюу миний хvvхэд ахуй цагт их найрагч Б.Ахтаан гуай зон олныг гэгээрүүлэх буянт үйлсээр манай Цэнгэл суманд ирж Могойт голын ойролцоо зусч байсан манайханд хонон саатаж, хонь мал гаргуулан, шөнө дөлөөс үүр цайтал түүх шастир хуучлан, яриа дэлгэж, дуу хуур, шvлэг найраг болсныг тодхон санах юм.

Тэгэхэд Цэнгэл сумын үзэсгэлэнт байгалийг бишрэн үнэлж, сэтгэл ихэд хэдлэн, нутаг усны магтаалыг хайлж байсан нь нэг л учиртай байжээ. Хүүхэд багачууд бид Б.Ахтаан гуайн”Ховд гол” шvлгийг ам дамжин уншдаг байж билээ. Миний бие Өлгий хотын дунд сургуульд шилжин суралцах болсон 1958 оны намар ээж маань нутгийн ах дүүгээс нь Ахтаан гуайд ирүүлсэн бэлэг сэлт зэргийг надаар хүргүүлэв. Тэднийх Өлгий хотын зүүн талын хаяанд, шавардсан навтгар байшинд байдаг аж. Аль хэдийнээ орон даяар алдар нь түгсэн найрагчийнд хөл тавихаас зvрхшээн, тvгдэрсхийж ороход Ахтаан гуай хойморт завилан сууж, бараандуу дээлээ сул нөмрөн, хєгшинтэйгээ өглөөний цайгаа оочин бодолхийлж суув. Би айлын цайнаас амсах төдий саатаж ичингүйрэн босоход Ахтаан гуай “Ачаатай ирж ганзага хоосон буцах нь ээ, хүү минь” хэмээн инээвхийлэв. Одоо бодоход хоосон ч буцсангуй. Ижий минь Ахтаан гуайн тухай нэгэн сонин дурсамж ярьж өгснийг хожим настан буурал хэд хэдэн хvнээс сонссон ч өдий хэр нь сэтгэлдээ тээж явсныг дэлгэсү:

Б.Ахтаан гуай өвөр Алтайн нутагт тєрж єссєнєє шvлэглэсэн “Амьдрал” роман, “Айтыс” шүлгүүддээ цухас дурдан Ахшохы /Цагаан шовх/ хэмээх газрыг магтан дуулсан байдаг. 35 жил хөндлөн гулд давхиж ижил дасал болсон газрыг төрж өссөн нутаг минь хэмээн магтаж бахдахаас ч яах вэ. Гэхдээ Б.Ахтаан тэр үеийн Ховдын баруун хязгаарын Шеруши хошуу буюу одоогийн Баян-Өлгий аймгийн Цэнгэл сумын нутаг Могойт гэдэг газар 1897 оны хавар мал тєллєж дуусах vеэр хорвоод мэндэлжээ. Үгүүлэх нь: Шеруши хошууны тэргүүн /үкерда/ Ж.Сүкирбайн авга ах Аманбай 1896 оны намар Алтайн Жадик омгийн тэргүүн Оспаны охин /уг нь ач нь юм/ Дарига охиныг бэр болгон, хүү Мардамдаа авч өгсөн түүхтэй. Ноёны бэрийг нэгэн шивэгчин бүсгүй дагалдан ирж, намар өвлийн турш бараа болон үйлчилсэн нь хєл хүндтэй байсан бөгөөд тэрбээр ирэх 1897 оны хавар мал төллөж дуусах үеэр амаржиж хүү төрүүлжээ. Энэ бүсгүй нь Бабыйн эхнэр Ж.Карипжан байсан бөгөөд шинэ бэрийг “хүргэлцэн” ирсэн шинэхэн хүү бол хожмын нэрт яруу найрагч, соён гэгээрүүлэгч Ахтаан байсан бөлгөө. Алтайн өвөр нутагт эхийн хэвлийд тогтон, ар Алтай-Ховд нутагт хорвоод мэндэлсэн Ахтааны унасан газар угаасан ус нь Цэнгэл сумын гуравдугаар багийн Могойт хэмээх газар гарцаагүй мөн билээ.

Яруу найрагчийн нэр Ж.Карипжан бүсгүй дагалдаж ирсэн хүмүүсийн хамт 1897 оны зуны эхэн сард Алтайн их даваанууд нээгдсэний дараа хүүгээ авч нутаг буцжээ. Ахшохы буюу Цагаан шовход саяхан буусан амбан захирагч хүүгийн эхээс

-Ховдод мэндэлсэн хvvгийн нэр хэн билээ? хэмээн асуужээ. Ж.Карипжаныг дагалдан ирсэн нэгэн залуу

-Шеруши хошууны тэргүүн ноёны өвөг дээдсийн нэрээр Ахтай хэмээн бэлэгшээн нэрлэсэн гэжээ. Бодол болон суусан Оспан амбан

-Нэгэн хошуу, ардын шүтээн болсон их хүний нэр жаал хүүд хүнддэх биз. Ах захыг бодсон ч тэр хүүгийн алдар Ахтай биш, Ахтаан болог гэсэн гэдэг. Ийнхүү бяцхан хүү Ахтай биш Ахтаан хэмээгдэн Алтайн сvмбэр уулс мэт сvр дуулиантай Монголын яруу найргийн хөх сүмбэр оргилын нэгэн болж мөнхөрсөн билээ.

Бұл  мақаланың  негізгі  мағынасындағы  Тәукейұлы  Сұлтан  былай дейді: Менің  анашым  Ахтан  туралы  қызықты  естелікті  айтып  отырушы  еді. Бертінде  қариялардан  естігенімді  күні  бүгінге  шейін  жадымда  сақтап  жүр  едім.  Б.Ақтанның  туған  жері  туралы  былай  деп  жазыпты: Ақтан  Шыңжан  Алтайдың  Ақшоқы  деген  жерінде туылды.  Осы   жөнінде  шығармаларында  жырлаған  еді.  Сол  Алтайда  35  жыл  алшаң  басып  жүргендігін  жырламасқа. Демек  Ақтан  сырт  Монголияның, Баян-Өлгий  аймағының  Цэнгэл  сумыны  Жыланды  деген  жерінде 1987  жылы  туылыпты.  Бұған  дәлел  Шеруші  Хошуының  белді  үкірдайы  Сүкірбайдың  немере  ағасы  Аманбай  1896  жылы  күзде  Шыңжан  Алтайдың  Жәдік  руынан  шыққан  ел  омбысы  Бейсенбіұлы  Қара  Оспанның  немере  қызы  Дариғаны  Аманбайдың  баласы  Мардамға  айттырып  әперген  екен.

Ноёны  бэрийг  шивэгчин  бусгуй  дагалдан  ирсэн  ба  хөл  хундтэй болж  1897  онд  хүү  төрүүлжээ.  Энэ  бүсгүй  нь  Бабыйн эхнэр Ж.Карипжан байсан бөгөөд шинэ бэрийг “хүргэлцэн” ирэж  хүү бол хожмын Ахтаан байсан.

Ноёны  бэрийг  шивэгчин  бусгуй – деген  кім  болды  екен?…  Кәріпжпн  анамыз  ба,  басқа  біреу ме? Бұл  жағы  түсініксіз.

Ақтанның  әкесі  Баби,  анасы  Кәріпжан  1865  жылы  отбасын  құрады. Жақия  қызы  Кәріпжан  1847  жылы  туылып,   1922  жылы  қайтыс  болған.  Әлімбайұлы  Баби  1847  жылы  Шыңжан Алтайда  туылып, 1910  жылы  қайтыс  болған.  1866  жылдан  бастап  балалары  болды.

Балалары:

1. Нұржігіт               1866ж.  ұл
2. Нәбиәшім             1868ж.  ұл
3. Қуаныш               1870ж.  ұл
4. Ғибадат              1872ж.  қыз
5. Үмітжан              1874ж.  қыз
6. Сағдолда            1876ж.  ұл
7. Саян                  1878ж.  ұл
8. Дария                1880ж.  ұл
9. Рахия                1882ж.  қыз

10.  Рахметолла          1886ж.  қыз
11.  Үмбет                  1886ж.  ұл
12.  Қисаптан             1888ж.  қыз
13.  Ахатай                 1890ж.  ұл
14.  Қарифолла          1895ж. ұл
15.  Ақтан                   1897ж.  ұл
16.  Шәмшә                1900ж.  қыз

Баби  мен  Кәріпжан  отбасында  9 ұл,  7  қыз  болған. Ұлдың  кенжесі  Ақтан,  қыздың  кенжесі  Шәмшә  болды. Бабидың  Нұржігіт, Нәбиәшім, Үмітжан  деген  үш  баласы  ертерек  өлген  екен.  Ал  Сары  Сүзек  жұт  кезінде бес  баласымен  (Дария, Үмбет, Қисапжан, Ахатай, Қарифолла) бірге Баби  1910  жылы  қайтыс  болады.  Бір  үйде  Кәріпжан  анасымен  Садық, Сағдолда,  Ақтан, Шәмшә  осы  бес  адам  ғана  тірі  қалады.  Шыңжан Алтайдың  омбысы  Қара  Оспанның  54  жасында  яғни  1879  жылы  Дариға  туылды. Дариға  17  жасында, яғни  1896  жылы  Қобда  шеруші  еліне  ұзатылды. Дариғаның  ұзатылып  жатқан  кезінде  1896  жылы  Баби  мен  Кәріпжанның  отбасында  14  бала  болған.  Бабидың  әйелі  Кәріпжананамыз  күң  қыз  болып  Дариғаға  еріп  келу  мүмкіндігі  жоқ  еді. Сол  кезде  Кәріпжан  48  жасындағы  егде  әйелдің  күң  қыз  деп  айтылуы  қалай?  Ал  Дариғаны  ұзатқанда  Шыңжан Алтайдың  Буыршын  ауданынан  құрастырған  Үрімжіден  басылған  кітаптарға  жазалған  дәлелдерге  тоқталсақ:  «Жәдіктің  үшінші  ұрпағы  Байқазан  шежіресі»,  2009  жыл,  Үрімжі  баспасы,  авторы  Сұлтан  Қабайұлы, Өмірзақ  Батырқанұлы

Осы  кітаптың  82  бетінде:

-Қара  Оспан  Сүкірбайға  «дайын  отырмыз,  тез  келіп  адамын  алып  қайтсын»,- деп  Жанаттың  қара  биі  Смағұлды  жұмсады  сонда  бір  бармағы  бүгулі  Сүкірбай  Смағұлдан:- мені оның  сыйлағысы  келсе Қара  Оспан  қызына  қара  жорғасын  мінгізсін-  деген.  Сәлемді  жолдайды  да соңынан  Марданды  қалыңдығын  алып  кетуге  аттандырады.

83  бетінде:

-Әке,  мен  маңдайыңыздағы  жұлдызыңыз  болғанда,  Қара  жорға  қанатың  еді,  екі  асылыңнан  бірдей  айырылма, бірі  өзіңде  қалсын-деп,  қаражорғасын  мінбей,  өзінің  боз  жорғасын  мініп  аттанған  еді.

-Көш  Қобда  жеріне  жетіп, Жыланды  сайының  ауызына  түскенде Марданды  екі  адамды  сүйіншілетіп  Сүкірбайға  жібереді.  Осы  көште  Қаражорғаның  жоғын  білген  соң  Дйуітбай  бастаған  оншақты  әскерді  көшке  жіберіп, Дариғаны  алып  қалып,  ертіп  келе  жатқан  Дариғаның  шешесін  11 адамды  бәрін  Алтайға  қайтарыпты. Сонда  Дариғаның  қасында Оспанның  Рашат  деген    інісі  Сыдықтың  баласы  ғана  қалыпты. Осы  Рашат  туралы  «Қиядан  ұшқан  қыран»  деген  роман  (авторы  Байтек  Ахметбаев, Шыңжан  халық  баспасы, 2006 ж.) кітапқа  былай  жазылған  екен:

Осы  кітаптың  308  бетінде:

Дариғаның  сөзімен  айтсақ:

Мұнда  көрген  жөнсіздік  мені  қатты  түңілтті.  Мен  еліме  (Шыңжан  Алтайға)  қайтып  кеткелі  отырмын.  Қасымда  өзіммен  бірге  келген  жалғыз бауырым  бар (Рашатты  айтып  отыр).  Бұл  дәлелге  қарағанда  Дариғаның  қасында  Рашаттан  басқа  күң  мен  құл  болмапты.

Б. Ақтанның  туған  жері  дегенге  Т. Сұлтан  мүлдем  өтірік  жазып  отыр,  Ақтанның  туған  жері  Шыңжан  Алтайдың  Көксін  таудың  бөктерінде  Ақшағыл  деген  үш  бірдей  Құм  төбеде  Байқоныс  байдың  қорасында  1897  жылдың  көктемінде  туғанын  Шыңжан  Алтайдағы  Байқазан  ұрпақтары  нақтылап  дәлелдеп  отыр.  Бұл  жөнінде  Өлгий  баспасы, 1987  жылғы  Ақтанның  толық  жинағындағы  (450  бетінде)  Өмір  жолы  дастанының  І  тарауында  былай  деп  жазылған:

Туыппын  Ақшағылда  Көйтік  жылы
Есейе  анамыздан  ұқтым  мұны,
«Ақсүйек»  деген  ауыр  қыс  болыпты
Алтайдың  жұт  боп  кетіп  ой  мен  қыры.
Ақтан – деп  атымды  әкем  қойған
Шешеме  бір  еркек  қой  қалжа  сойған
Кесіпті  Мейреш  құда  кіндігімді

Сапарда  жүргенінде  кез  боп  жолдан – дейді. Ақтанның  бұл  өлеңінде  Ақшағылда  туғанын,  әкесі  Баби  баласының  атые  Ақтан  деп  өзі  қойғанын  шындық  десек,  Шыңжан  Алтайдан  Кәріпжан  Жыландыға  күң  болып  еріп  келіп,  баласы  болып  қайтты  деген  және  Ақтан  деп  ат қоюы  жөнінде  Сұлтан  өтірік  жазып  отыр.  «Қазыналы»  қартын  күңнен  туған  деп Ақтанға  жалған  жаласы  мен  жаққан  күйесі,  Әкеміз  Ақтанның  ар – намысын  аяққа  таптап, кемісітуі,  -бала  күнімде  естідім-  деген лақап, өсек, еш  ділелсіз  өтірік  бірдемелерді  өзеурей  жазып,  нәтижесінде  Шыңжан Алтайдың кәрі  бүркіттің  жұмыртқасын  Монгол  Алтайдың  жыландысына  әкеліп  балапан  болдырып, екі  Алтайдың  ортасындағы  жалпақ  шешесі  болып  отырған  Монголияның  ғалымы  Ақтанның  балалары  Сұлтан  Тәукейұлын  жазушы  емес, көлеңкеде  көр  жазушы – деп  қорытынды  жасап  отырмыз.  Әкеміз  Ақтанның  тірі  кезінде, өлгеннен  кейін де  аймақтың  кейбір  басшыларымен  кейбір  ақын  жазушылары  және  жел  ауызды  жеке  басының  аразы  үшін  қызылауыздар  әкеміз  Ақтанның  тірі  жүруіне,  денсаулығына  әдеби  еңбегіне  талай-талай  көмескі, көрнеу  қастандығын  жасаған  еді.  Соңғы  кезде  Сұлтан  тәрізді  аңқау  елге  арамза  тақуа  болып  жүргендер  біреудің  қолымен  жылан  ұстатып, тағы  біреуді  шақтыру  ниетте  болғанға  ұқсайды. Қай  қоғамда  болса да от  ауызды,  орақ  тілді  Ақтандай  өнер  адамдарына  бір  Алла  сыйлаған  дарыны  болса да, сол  өмір  сүрген  қоғамында   бақытты  болуға  тиісті  емес. Себебі  мұндай  дарынды  адамдардың  өмір  сүрген  ортасын  жырлаған  өлең – жырлары  сол  қоғамның  келеңсіз  үстемдігін,  әділетсіздігін  зерделей, көре білді. Мұндай  дарындылар  ұшқыр  ойымен  кешегі,   бүгінгі,  ертеңгі  қоғам  өмірін  нақтылай  болжай  білді.  Қай  қоғам  болса  да  өткір  айтылған  сындары  үстемдіктің  сипатын  өлтіре  әшкерлеуді  көтере  алмады. Осындай  қалпындағы  дарындыларды  замана  дәуірдің  тарих  тозаңына  тұншықтырып,  кең  тыныс  алуына  мүмкіндік  туғызбайды.  Міне  осындай  қоғамның  қолшоқпары  болған  өшірікші  жазушы  Тәукейұлы  Сұлтанға  айтарымыз:  Ғалым  шыңнан  тайып  жығылмасын, күңнен  туған  бала  бесіктен  құламасын.

Ұқсас тақырыптар:

None Found