10 Август 2011 – 18:58 | 40 пікір

Құрметті ИНФОРМАТИКТЕР!
Cайтымыз сіздердің арқаларыңызда, аз уақытта Қазақстандағы ең танымал сайттардың біріне айналып келеді. Кейбір қазақ тілді сайттар өз контенттерін біздің сайтқа қарап өзгертіп қолданушыларын да көбейтті. Біздің үлгімізбен біршама жаңа сайттар ашылды. Соған қарағанда Информатик …

Толығырақ »
Информатика

Бәрі информатикаға байланысты

Педагогика

Тәлім-тәрбиеге байланысты материалдар

Басқа пәндер

Ұстаздар шығармашылығы

Оқушылар шығармашылығы

Басты бет » Информатика

Maxmwd Kaşgarï Al-Kaşgarï (lat).

Опубликовал Мұқаметжан Жақаев в 17 Август 2011 – 17:10Пікір жоқ
Бұл мақала 587 рет оқылды, 1 рет бүгін

Al Farabïden basқa Otrar jeri zamanında ataқtı bolғan taғı eki adamdı tәrbïeledi. Abbas Jawxarï astronomïya jene matematïkamen aynalıstı, ol Al-Xorezmïmen birge, bүginde өziniң dәldigimen taң қaldırғan astronomïyalıқ keste jasadı. Abw Nasırdıң taғı bir jerlesi Ïsxak Al-Farabï lïngvïstïka jәne geografïyanı zerttewmen aynalısқan. Ertis jaғasında twılғan Janaқ ïbn Xakan-al-Kïmakï belgili geograf edi. Solardıң işinde “Dïwanï lwgat-at-tyurk” (Tүrik tiliniң sөzdigi) kitabınıң avtorı lïngvïstь jәne geograf Maxmwdw-ïbn-alь-Xwsayn ïbn Mwxammed Al-Kaşgarïdiң ornı erekşe ekeni talas twdırmaydı. Maxmwd Istık Kөldiң jaғasındaғı Barısxan қalasında twılғanmen, өmiriniң kөp bөligin Kaşgarda өtkizedi. Osı jerde 1072-1074 jıldarı ol өz eңbekterin jazadı. Өziniң aytwı boyınşa, kitap jazw үşin ol tүrikter otırғan jerlerdiң bәrin aynalıp şaғadı. Ol Karlıktardıң, kangarlardıң, oғızdardıң, қıpşaқtardıң, қırғızdardıң sөzderin tikeley әңimeden jazadı, olardıң әnderin, maқal-mәtelderin, aңızdarı men әdet-ғұrıptarın jazғan. “Dïwanï lwgat-at-tyurk” – tүrik xalıқtarınıң mәdneïeti, şarwaşılıғı, etnonïmderi, toponïmderi, xalıқtıқ kalendarı, geografïyalıқ termïnologïyası jәne kөptegen basқa da mәlimetter alwғa bolatın, өzinşe bir encïklopedïyası ispettes. Osılayşa biz ortaғasırlıқ Қazaқstannıң sol zamandaғı ғılım ortalıқtarınıң biri bolғanın bilemiz. Balasagwn men Otrar, Damask men Bagdattay bolmasa da, ғılımï bilim үşin olardıң maңızı өte zor boldı. Өkinişke karay, Қazaқstan ғұlamalarınıң eңbekteri jïnaқtalғan ataқtı Otrar kitapxanası bizge deyin tolıқ jetken joқ biraқ, bizge deyin jetkenderiniң өzi tүriktildesterdiң işinde, Қazaқstanda ғılımnıң gүldengenin dәleldeydi. Maxmwd Kaşgarï 1029 jılı twılıp, 1101 jılı қaytıs bolғan. Қarakanït aқsүyekterinen şıғıp, tipti dïnastïyanıң tikley ұrpaғı bola tұra, tүrli sebeptermen қwғındawda jүrgende, tүrikter tұratın barlıқ jerlerdi aralaydı. Sol zamanda seljwkterge tïisti bolғan Bagdatta jүrgende, tүrik xalқınıң өmirin, onıң mentalïtetin, salt-dәstүrin, ornalasw geografïyasın, eң aldımen tilin jan-jaқtı zerdeleytin kitap jazw twralı oyları pisip jetiledi. Maxmwd Kaşgarïdiң ataқtı “Dïwanï lwgat at-tүrik” kitabı şın mәninde tүrik encïlopedïyasın beredi. Onda tarïxï-mәdenï, etnografïyalıқ jәne lïngvïstïkalıқ materïaldır jïnaқatalıp, қortındılanғan. Kaşgarïdiң “Dïvanı” Xİ ғ-ғı tүrik xalıқtarnıң әlemdi tanw erekşelikteri kөrsetilgen, minez құlıқtarı men etnïkalıқ құndılaқtarı қaşap jazılғan, aldınғı babalardıң mұraların boyına saқtaғan - tүrik mәdenïetiniң eskertkişi bolıp tabıladı. Kitapta ertede dүnyedegi zoroastïylik-şamandıқ kөzқarastarmen birge jaңa ïdeologïya – ïslam men onıң tarmaғı swfïzm elementteri de kezdesedi. Jүsip Balasagwnnıң jas zamandası retinde, onıң tildiң mәni men roli jөnindegi kөzқarasnınıң ıқpalında, Kaşgarï tilderdi zerttewde salıstırw әdisin jәne tarïxï tұrғıdan kelw әdisin engizdi, sөytip қazirgi tүrkologïya ғılımınıң negizin saldı. Kaşagarïdiң jetekşisi Farabtan şıққan ïsxak ïbn Ïbraxïm alь-Farabï (Jawxarï) boldı. Onıң “Dïvan alь-adab fï bayan lwgat alь-arab” (“Әdebï şıғarmalardıң arab tilindegi jïnaғı” – “Sobranïe lïteratwrnıx proïzvedenïy v ïzlojenïï na yazıke arabov”) degen eңbegin Bïrwnï de paydalanғan. Bïrwnï men Kaşgarïdegi dәrilerdiң tүrikşe atalwı birdey. Maxmwdttıң arabtıқ-fïlïologïyalıқ bilimimen қatar orta ғasırdaғı mwsılmandıқ ғılımdardıң bәrinen de bilimi boldı. Maxmwd Kaşgarïdiң kitabına onıң өzinen artıқ baғa berw қïın. “Bұl kitaptı – dep jazadı Maxmwd – men alfavïttik retepen jazdım, onı maқaldarmen, sadjalarmen, mәteldermen, өleңdermen, radjazdarmen (әskerï өleңdermen) jәne prozalıқ үzindilermen өrnektedim. Men қïındardı jeңildettim, tүsiniksizderdi tүsindirdim, jıldar boyı jұmıs istedim: (Kitap oқwşıların) olardıң (tүrikterdiң) әdet-ғұrpımen jәne bilimimen tanıstırw үşin, oғan olardıң oқïtın өleңderin, baқıttı jәne baқıtsız kүnderi danışpandıқ әңgimeler aytw үşin қoldanatın maқaldarın şeşen, aytwşıғa, al ol kelesi aytwşıғa jetkizw үşin tөgilte jazdım. Sonımen (sөzdermen) қatar atalғan pәnderdi jәne belgili (jïi қoldanılatın) sөzderdi kitapta jïnaқtadım, sondıқtan kitap joғarı deңgeyge kөterildi jәne ayқın basımdılıққa jetti”. Alь-Mwktadïdiң xalïfatına arnalғan “Tүrik sөzderiniң sөzdigin”, Maxmwd Kaşgarï 1072-1074 jıldarı jazdı. Bұl kitabında tүriktildi folklordıң negizgi janırların – dәstүrli jәne lïrïkalıқ өleңderdi, batırlar jırınan үzindilerdi, tarïxï mұralar jәne aңızdardı (Eskendr Zұlxarnayınnıң /Aleksandr Makaedonskïy/ tүrik jerlerine şabwlı), 400-den astam maқaldar, mәtelder men awızşa әңgimelerdi keltiredi. Tөmende Kaşgarïdiң kitaptarınan keltirilgen үzindiler onıң kөzқarastarın birşama ұғınwғa mүmkindik beredi. “Waқıt mezgelideri asıқtıradı, adamnıң kүşin sarқıltadı, erelerdiң әlemin tarıltadı… Onıң (waқıttıң) tәrtibi solay, ol basқalardıң (eldiң) bәrine birdey (әser etedi). Eger әlem, dәldep tұrıp sadaқ tartsa, tawdıң şıңın da jarıp jiberedi”. “Menin ұlım, men saғan mүragerlikke қayrımdılıқ jasaw қaғïdaların қaldıramın. Қayrımdı erlermen birge jүr” “Әlemniң tүni men kүni jïһankezder sïyaқtı. Olardıң jolı kimmen қïılıssa, sonıң kүşin aladı.” “Adamnıң zattarı men dүnïsi - onıң dұşpanı. Baylıқ jïnaғanda oylan, ol ernewinen asıp ketpesin, asıp ketse ol sw tasқını sïyaқtı ïesin tөmen қaray tartıp ketedi. Dүnïe үşin talay erler қor bolғan. Dүynïeni kөrip olar (onı) jemtikke үymelegen құzғınday bas saladı. Olar dүyne jïnap tıғıp saқtaydı, jetispeydi dep jılanıp jүrip paydasın da kөrmeydi, olar altın dı da solay jïnaydı. Dүnïe үşin, құdaydı ұmıtıp, (өziniң) balaların, twıstarın şın mәninde tұnşıқtıradı”. “Қayrımdı bola otırıp, taғı da қayrımdılıққa ұmtıl, tәkәpar bolma”. Maxmwd Kaşgarïdiң “Dïwanı” (“Sөzdik”) - erte kezeңdegi tүrik dïalektïkası, dïalektïkalıқ tүrdiң erekşelikteri men fonetïkalıқ jәne morfologïyalıқ құbılıstarı twralı ұғım beretin birden-bir eskertkiş. Orta Azïyanıң, Şıғıs Tүrkistannıң, Povlьjeniң, Prïwraleniң tүrik xalıқtarı men taypalarınıң awızşa-poemalıқ şıғaramaları bar. Arab fïlologïyasınıң әdistemesimen jazılғan Maxmwd Kaşgarï eңbekteri, tiltanwşılar, folkdorïster men әdebïetşiler үşin bүgingi kүni de maңızın joyғan joқ.

MAXMWD KAŞGARÏ. “DÏWANÏ LWGAT AT-TYuRK”

Tүrik xalıқtarınıң jarıқ jұldızdarınıң biri Maxmwd Kaşgarï İX ғasırda үş kitaptan tұratın “Tүrik xalқıtarınıң sөzdigin” -”Dïwanï lwgat at - tyurk” құrastırıp, өzinen keyingilerge mәңgilik әdebï-ғılımï mұra қaldardı. Eңbek İX ғasırda jazılғan. Avtorı - Maxmwd ïbn wl-Xwsaïn ïbn Mwxammed al Kaşgarï. Ol twralı mәlimetter өte az. Onıң әkesi - Barısxan rwınan, Kaşgarga kөşip kelgen. Maxmwd sol jaқta tawılғan bolwı kerek. Kitaptı jazbas bwrın Maxmwd tүrikter tұrıp jatқan aymaқtardı tүgel aralaydı. Maxmwd Kaşgarï tүrik tiliniң maңızı, arab tilinen bir de kem emes ekenin dәleldemek boladı. “Dïwanïdiң” қoljazbasın alғaş ret 1914-15 jıldarı tүrik ғalımı Alï Amïrï bazardan satıp aladı. Ol Kïlaslï Rïfatka қoljazbanı tәrtipke keltirwdi tabıstaydı. Rïfat eңbektiң kөşirmesin jasap 1915 jılı birnişisi men ekinşisin, al 1917 jılı үşinşi kitaptı Stambwlda basıp şıғaradı. Osı kezden bastap eңbek jan-jaқtı zerttele bastaydı. Eңbektiң mәtinin basıp şıғarwmen, tilin zerttewmen kөptegen ғalımdar aynalıstı. Mısalı Brokkelьman, sөz tirkesterin alfavïttik tәrtipke keltirip nemis tilindegi awdarmasın basıp şıғadı. Tүrik ғalımı Basım Alatay 1914 jılı қoljazbanı tүrik tiline awdarıp, үş tomdıқtı Ankarada 1934-1943 jıldarı basıp şıғardı. 1960-1967 jıldarı Mwtablïbov. S jұmıstı Өzbek tiline awdardı. Sodan soң jұmıs Қıtayda Ұyғır tilinde basılıp şıқtı. Azerbayjan ғalımı A. Demïrçïzadeniң aytwınşa eңbek azerbayjan tilinde de basılғan. Baskakov N. A, Kaşgarïdi “tүrik tilderin salıstırwdıң pïoneri” dep, Samoylovïç A. N - “Xİ ғasırdıң Radlovı” dep atadı. Eңbektiң mazmұnı kөptegen baғa jetpes ekonomïkalıқ, materïaldıқ, tүrkilerdiң jan dүnïelik құndılıқtarınan tұradı. Mұnda әdebïet salası, geografïyalıқ jәne astronomïyalıқ mәlimetter, til erekşelikteri men ғılımï zerttew jұmıstarı bar. Akademïk Ï. A. Kononov materïaldarmen қamtılwına baylanıstı “Dïwanïdi” 5 salaғa bөledi: 1. Sөzdik қor, anıқtalғan rwdıң leksïkası. 2. Tүrikterdiң tұratın jerleri twralı mәlimetter. 3. Tүrik tilderin toptastırw. 4. Tarïxï fonetïka men gramatïka twralı mәlimetter. 5. Tүrikterdiң tarïxı, geografïyası, etnografïyası, poezïyası, folklorı twralı mәlimetter. Maxmwd Kaşgarï mınanday maқsat қoydı: tek tүrik tiline tïisti sөzderdi ғana қarastırw. Sondıқtan sөzdikte; kïimdi, үy jabdıқtarın, awıl şarwaşılıқ өnimderin, қarwdı, mwzıkalıқ aspaptardı, rwlıқ jәne taypalıқ atawlardı, tamaқ attarın, aңdardı, өsimdikterdi, kүn, ay, jıl attawların, қalalardı, awrw atarın, oïındardı bildiretin sөzderdi kezdestiremiz. Mұnda 29 taypa kezdesedi. M. Kaşgarïdiң kartası boyınşa olar Rwmnan Şıғısқa қaray; begemen, kıfgan, ogwz, ïemen, başқұrt, basmıl, kay, yabakw, katar, xırgızı; arı қaray çïgelь, twxsï, yagma, wgrak, çarwk, çomıl, wygwr, xıtay, tagwt, tabgaş. Kaşgar - KXR-daғı Şınjan-Ұyғır avtonomïyalı oblısınıң қalası, Ұlı Jibek jolındaғı iri sawda ortalıғı boldı. Ұlı ғalım kitapta 6800 tүrik sөzin jïnaқtap (110 jer-sw atawı, 40 tүrli xalıқ pen taypalar), arab tilinde tүsindirme beredi. Kitapta 242 өleң joldarı, 262 maқal men mәtel keltirilgen. “Dïwanïdegi” 875 sөz ben 60 maқal-mәtel eşқanday өzgerissiz қazaқ tilinde kezdesetini ғajap. “Dïwanï” - bұl tүrik sөziniң etïmologïyasın beretin, eң alғaşқı fïlologïyalıқ zerttew jәne salıstırmalı sөzdik. Ol kitapta Xİ ғasırdaғı Orta Azïya xalıқtarınıң awız әdebïetiniң kөptegen үlgileri men tarïxï mәlimetteri bar.

Ұқсас тақырыптар:

Оставьте комментарий

Добавьте комментарий ниже или обратную ссылку со своего сайта. Вы можете также подписаться на эти комментарии по RSS.

Всего хорошего. Не мусорите. Будьте в топе. Не спамьте.

Вы можете использовать коды HTML:
<a href="" title=""> <abbr title=""> <acronym title=""> <b> <blockquote cite=""> <cite> <code> <del datetime=""> <em> <i> <q cite=""> <strike> <strong>

На сайте используются Gravatar. Чтобы его получить зарегистрируйтесь Gravatar.